Skoða frumkóða fyrir Isaac Newton

{{distinguish|Newton|[[SI]]-mælieininguna [[njúton]]}}
[[Mynd:Portrait_of_Sir_Isaac_Newton,_1689.jpg|thumb|right|Málverk af Isaac Newton eftir [[Godfrey Kneller]] frá [[1689]].]]
[[Sir]] '''Isaac Newton''' ([[25. desember]] [[1642]] – [[20. mars]] [[1727]]){{efn|name=OSDN|Samkvæmt gregoríska tímtalinu sem nú er í notkun fæddist Newton 4. janúar 1643 og dó 31. mars 1727.}} var enskur [[stærðfræði]]ngur, [[eðlisfræði]]ngur, [[stjarnfræðingur]], [[náttúruspekingur]] og [[gullgerðarlist|gullgerðarmaður]]. Hann bar höfuð og herðar yfir flesta samtímamenn sína og gjörbylti [[stærðfræði]] og [[eðlisfræði]] [[17. öldin|17. aldar]]. Framlög hans til þessara fræða voru meðal annars [[örsmæðareikningur]], [[klassísk aflfræði|aflfræðin]], [[þyngdarlögmálið]], lögmálið um hreyfingu reikistjarna á braut, [[tvíliðuröðin]] (binomial series), [[aðferð Newtons]] í tölulegri greiningu auk mikilla fræða um lausnir jafna og fleira. Hann var mikilvægur boðberi [[upplýsingin|upplýsingarinnar]].

Newton sagðist þola illa gagnrýni og þess vegna birti hann ekki niðurstöður rannsókna sinna fyrr en seint og um síðir og sumar aldrei. Sem dæmi um þetta er sagt að [[Edmund Halley]], sem [[halastjarna]] [[Halastjarna Halleys|Halleys]] er kennd við, hafi árið [[1684]] stungið upp á því við Newton að hann kannaði hvernig það aðdráttarlögmál væri, sem leiddi af sér niðurstöður [[Johannes Kepler|Keplers]] um hreyfingar reikistjarnanna. Þá svaraði Newton því til, að þetta væri hann búinn að leiða út fyrir mörgum árum. Það væri lögmálið um andhverfu fjarlægðarinnar í öðru veldi. Halley var undrandi á að Newton skyldi ekki hafa gefið þetta út, og skoraði á hann að birta niðurstöður rannsókna sinna. Newton lét loks af því verða árið [[1687]], er hann gaf út höfuðrit sitt ''[[Philosophiae Naturalis Principia Mathematica]]''. Hin frægu þrjú [[lögmál Newtons]], sem hann setti fram í bókinni, leggja grunninn að klassískri aflfræði, en 2. lögmálið gefur tengsl [[kraftur|krafts]] og [[hröðun]]ar á þann veg að kraftur sé jafn margfeldi [[massi|massa]] og hröðunar, það er <math>F=ma</math>. Lögmál Newtons stóðu óhögguð í rúm 200 ár, en [[afstæðiskenningin]] sýndi að breyta þurfti þeim þegar fengist var við hluti sem fara með hraða, sem er nærri [[ljóshraði|ljóshraða]].

Meint viðkvæmni Newtons fyrir gagnrýni kom líka í veg fyrir að hann birti niðurstöður sínar í örsmæðareikningi þar til eftir að [[Leibniz]] hafði gert grein fyrir sínum niðurstöðum. Nú þykir nokkuð víst að Newton gerði uppgötvanir sínar á undan Leibniz, en lokaði þær niðri í skúffu. Leibniz hafði aldrei heyrt um þær getið er hann gerði sínar uppgötvanir fáum árum síðar og birti niðurstöðurnar strax. Þá loks dreif Newton sig í að koma sínum útreikningum á framfæri. Af þessum sökum eru þeir báðir taldir upphafsmenn örsmæðareiknings og er ekki gert upp á milli þeirra hvað það varðar.

Newton smíðaði fyrsta nothæfa [[spegilsjónauki|spegilsjónaukann]] og þróaði [[litafræði]] með athugunum sínum á því hvernig hvítt ljós brotnar í litróf sýnilegs ljóss þegar það fer gegnum [[glerstrendingur|glerstrending]]. Hann gerði grein fyrir tilraunum sínum með ljós í bókinni ''[[Opticks]]'' sem kom út árið 1704. Hann setti einnig fram reynslulögmál um kælingu, gerði fyrstu fræðilegu útreikningana á [[hljóðhraði|hljóðhraða]] og setti fram hugmyndina um [[newtonskur vökvi|newtonskan vökva]]. Auk vinnu sinnar við örsmæðareikning lagði stærðfræðingurinn Newton framlög til rannsókna á [[veldaröðun]]um, leiddi [[tvíliðuregla|tvíliðuregluna]] út fyrir aðrar tölur en heiltölur, þróaði aðferð til að námunda [[núllstöð]]var falls og flokkaði flesta ferla þriðja stigs [[margliða]].

Newton kenndi við [[Trinity College]] og var annar [[Lucas-prófessor í stærðfræði]] við [[Cambridge-háskóli|Cambridge-háskóla]]. Hann var [[kristni|kristinn]] en hafði óhefðbundnar trúarskoðanir og hafnaði í laumi [[þrenningin|þrenningunni]]. Hann neitaði að vígjast til [[enska biskupakirkjan|ensku biskupakirkjunnar]] líkt og flestir kennarar við skólann gerðu á þeim tíma. Fyrir utan rannsóknir sínar á sviði stærðfræði fékkst Newton við [[gullgerðarlist]] og rannsóknir á tímatali [[Biblían|Biblíunnar]], en verk hans á þeim sviðum voru ekki gefin út fyrr en löngu eftir að hann lést. Hann var nátengdur [[Viggar (Bretland)|Viggum]] í pólitík og sat tvisvar um stutt skeið á þingi sem [[þingmaður Cambridge-háskóla]], 1689-1690 og 1701-1702. [[Anna Bretadrottning]] sló hann til riddara árið 1705. Síðustu þrjá áratugina sem hann lifði bjó hann í London þar sem hann starfaði sem umsjónarmaður (1696-1699) og síðan meistari (1699-1727) [[Konunglega breska myntsláttan|Konunglegu myntsláttunnar]]. Hann var líka forseti [[Konunglega breska vísindafélagið|Konunglega breska vísindafélagsins]] 1703 til 1727.

SI-mælieining krafts, [[njúton]], var nefnd í höfuðið á honum.

== Verk ==
=== Útgefin meðan hann lifði ===
* ''[[De analysi per aequationes numero terminorum infinitas]]'' (1669, útgefin 1711)<ref>Anders Hald 2003 – ''A history of probability and statistics and their applications before 1750'' – 586 pages ''Volume 501 of Wiley series in probability and statistics'' [https://books.google.com/books?id=pOQy6-qnVx8C&q=de%20analysi%20per%20aequationes%20numero%20terminorum%20infinitas&pg=PA563 Wiley-IEEE, 2003] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220602024647/https://books.google.com/books?id=pOQy6-qnVx8C&pg=PA563&q=de%20analysi%20per%20aequationes%20numero%20terminorum%20infinitas |date=2. júní 2022 }}</ref>
* ''Of Natures Obvious Laws & Processes in Vegetation'' (óútgefin, um 1671–75)<ref>{{cite web|url=http://webapp1.dlib.indiana.edu/newton/mss/intro/ALCH00081/query/field1=text&text1=Of%20Natures%20obvious%20laws%20&%20processes%20in%20vegetation|title=Natures obvious laws & processes in vegetation – Introduction|last=|first=|date=|website=The Chymistry of Isaac Newton|archive-url=https://web.archive.org/web/20210117172142/http://webapp1.dlib.indiana.edu/newton/mss/intro/ALCH00081/query/|archive-date=17. janúar 2021|access-date=17. janúar 2021|url-status=live}} Umrituð á netinu hjá [[Indiana-háskóli (Bloomington)|Indiana-háskóla]].</ref>
* ''[[De motu corporum in gyrum]]'' (1684)<ref>Whiteside, D.T., ed. (1974). ''Mathematical Papers of Isaac Newton, 1684–1691''. '''6'''. Cambridge University Press. [https://books.google.com/books?id=lIZ0v23iqRgC&pg=PA30 pp.&nbsp;30–91.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160610163025/https://books.google.com/books?id=lIZ0v23iqRgC&pg=PA30 |date=10. júní 2016 }}</ref>
* ''[[Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica]]'' (1687)<ref>{{cite web|url=http://www.museumoflondon.org.uk/archive/exhibits/pepys/pages/largeImage.asp?id=101&size=3&nav=none |title=Sýningagripur í Museum of London með mynd af titilsíðunni eftir eintaki John Flamsteed af útgáfunni frá 1687.|publisher=Museumoflondon.org.uk |archive-url=https://web.archive.org/web/20120331192529/http://www.museumoflondon.org.uk/archive/exhibits/pepys/pages/largeImage.asp?id=101&size=3&nav=none |archive-date=31. mars 2012 |url-status=dead |access-date=16. mars 2012}}</ref>
* ''[[Scala graduum Caloris. Calorum Descriptiones & signa]]'' (1701)<ref>Kom út nafnlaust sem greinin „Scala graduum Caloris. Calorum Descriptiones & signa.“ í ''Philosophical Transactions'', 1701, [https://books.google.com/books?id=x8NeAAAAcAAJ&pg=PA824 824] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200121085937/https://books.google.com/books?id=x8NeAAAAcAAJ&pg=PA824 |date=21. janúar 2020 }}–829;
ed. Joannes Nichols, ''Isaaci Newtoni Opera quae exstant omnia'', vol. 4 (1782), [https://books.google.com/books?id=Dz2FzJqaJMUC&pg=PA403 403] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160617115723/https://books.google.com/books?id=Dz2FzJqaJMUC&pg=PA403 |date=17. júní 2016 }}–407.
Mark P. Silverman, ''A Universe of Atoms, An Atom in the Universe'', Springer, 2002, [https://books.google.com/books?id=-Er5pIsYe_AC&pg=PA49 p. 49.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160624011536/https://books.google.com/books?id=-Er5pIsYe_AC&pg=PA49 |date=24. júní 2016 }}</ref>
* ''[[Opticks]]'' (1704)<ref>{{Cite book |url=http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k3362k |title=Opticks or, a Treatise of the reflexions, refractions, inflexions and colours of light. Also two treatises of the species and magnitude of curvilinear figures |last=Newton |first=Isaac |publisher=Sam. Smith. and Benj. Walford |year=1704 |access-date=17. mars 2018 |archive-date=24. febrúar 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210224021530/http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k3362k |url-status=live }}</ref>
* ''Reports as Master of the Mint'' (1701–1725)<ref name="Pickover2008">{{cite book|last=Pickover|first=Clifford|title=Archimedes to Hawking: Laws of Science and the Great Minds Behind Them|url={{Google books|SQXcpvjcJBUC|page=PA117|keywords=|text=|plainurl=yes}}|access-date=17. mars 2018|date=2008|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-979268-9|pages=117–118}}</ref>
* ''[[Arithmetica Universalis]]'' (1707)<ref name="Pickover2008" />

=== Útgefin eftir dauða hans ===
* ''De mundi systemate'' (1728)<ref name="Pickover2008" />
* ''Optical Lectures'' (1728)<ref name="Pickover2008" />
* ''[[The Chronology of Ancient Kingdoms Amended]]'' (1728)<ref name="Pickover2008" />
* ''Observations on Daniel and The Apocalypse of St. John'' (1733)<ref name="Pickover2008" />
* ''[[Method of Fluxions]]'' (1671, útgefin 1736)<ref>{{Cite journal|last=Swetz |first=Frank J. |title=Mathematical Treasure: Newton's Method of Fluxions |url=https://www.maa.org/press/periodicals/convergence/mathematical-treasure-newtons-method-of-fluxions |magazine=Convergence |publisher=Mathematical Association of America |access-date=17. mars 2018 |archive-date=28. júní 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170628213844/http://www.maa.org/press/periodicals/convergence/mathematical-treasure-newtons-method-of-fluxions |url-status=live }}</ref>
* ''[[An Historical Account of Two Notable Corruptions of Scripture]]'' (1754)<ref name="Pickover2008" />

== Tilvísanir ==
{{notelist}}
{{reflist}}

{{Wikivitnun}}

{{DEFAULTSORT:Newton, Isaac}}
[[Flokkur:Breskir stærðfræðingar]]
[[Flokkur:Breskir stjarnfræðingar]]
[[Flokkur:Breskir eðlisfræðingar]]
{{fd|1642|1727}}