Skoða frumkóða fyrir Jurt

{{Taxobox 
| name = Jurtir
| fossil_range = [[miðfrumlífsöld]] til nútíma
| image = Diversity of plants (Streptophyta) version 2.png
| image_caption = Jurtir
| domain = [[Heilkjörnungar]] (''Eukaryota'')
| regnum = ''Plantae''
| regnum_authority = [[Herbert Copeland|Copeland]], 1956
| subdivision_ranks = Fylkingar
| subdivision =
;[[Grænplöntur]]
* [[Grænþörungar]] (''[[Chlorophyta]]'')
* [[Kransþörungar]] (''[[Charophyta]]'')
'''[[Kímplöntur]] (''[[Embryophyta]])'''
* '''[[Æðlausar plöntur]]'''
** [[Soppmosar]] (''[[Marchantiophyta]]'')
** [[Hornmosar]] (''[[Anthocerotophyta]]'')
** [[Mosar]] (''[[Bryophyta]]'')
** †''[[Horneophytopsida]]''
* '''[[Æðplöntur]]'''
** †''[[Rhyniophyta]]''
** †''[[Zosterophyllophyta]]''
** [[Jafnar]] (''[[Lycopodiophyta]]'')
** †''[[Trimerophytophyta]]''
** [[Byrkningar]] (''[[Pteridophyta]]'')
** †''[[Progymnospermophyta]]''
* '''[[Fræplöntur]] (''[[Spermatophyta]]'')'''
** †[[Fræburknar]] (''[[Pteridospermatophyta]]'')
** [[Berfrævingar]] (''[[Pinophyta]]'')
** [[Köngulpálmar]] (''[[Cycadophyta]]'')
** [[Musteristré]] (''[[Ginkgophyta]]'')
** [[Gnetuviðir]] (''[[Gnetophyta]]'')
** [[Dulfrævingar]] (''[[Magnoliophyta]]'')
†''[[Nematophyta]]''
| synonyms=*Chloroplastida <small>Adl et al., 2005 </small>
*Viridiplantae <small>Cavalier-Smith 1981</small>
*Chlorobionta <small>Jeffrey 1982, emend. Bremer 1985, emend. Lewis and McCourt 2004</small>
*Chlorobiota <small>Kendrick and Crane 1997</small>
}}
'''Jurtir''' eða '''plöntur''' ([[fræðiheiti]]: ''Plantae'') eru stór hópur [[lífvera]] sem telur um 380.000 [[tegund (flokkunarfræði)|tegundir]] og myndar sérstakt [[ríki (flokkunarfræði)|ríki]], '''jurtaríkið'''. Til jurta teljast meðal annars [[tré]], [[blómplanta|blómplöntur]], [[gras|grös]] og [[burkni|burknar]]. Jurtir [[ljóstillífun|ljóstillífa]] sem þýðir að þær fá orku úr [[sólarljós]]i. Þær nota [[grænukorn]], sem þær hafa fengið með [[innanfrumusamlífi]] við [[blábaktería|blábakteríur]] og innihalda [[blaðgræna|blaðgrænu]], til að framleiða [[sykra|sykrur]] úr [[koltvísýringur|koltvísýringi]] og [[vatn]]i. Nær allar jurtir ljóstillífa. Einu undantekningarnar eru [[sníkjujurt]]ir sem hafa misst þennan hæfileika og lifa á öðrum jurtum eða [[sveppir|sveppum]].

[[Aristóteles]] skipti öllum lífverum í jurtir og dýr og taldi meðal annars [[þörungar|þörunga]] og sveppi til jurta. Þetta urðu svo jurtaríki (''Vegetabilia'' og síðar ''Plantae'') og [[dýraríki]] (''Animalia'') hjá [[Carl von Linné|Carli von Linné]]. Síðar kom í ljós að ríkið innihélt nokkra óskylda hópa þannig að sveppir og sumar tegundir þörunga voru flutt í sérstök ríki. Í þessari grein er jurtaríkið skilgreint sem allar [[grænplöntur]], og nær þá yfir bæði [[grænþörungar|grænþörunga]] og [[kímplöntur]] ([[hornmosar|hornmosa]], [[soppmosar|soppmosa]], [[baukmosar|baukmosa]], [[jafnar|jafna]], [[burknar|burkna]], [[barrtré]] og aðra [[berfrævingar|berfrævinga]] og [[dulfrævingar|dulfrævinga]]). Erfðafræðilega teljast grænplöntur til [[fornblaðgrænungar|fornblaðgrænunga]] (''Archaeplastida''), ásamt [[rauðþörungar|rauðþörungum]] (''Rhodophyta'') og [[bláþörungar|bláþörungum]] (''Glaucophyta'').

Um 380.000 [[tegund (líffræði)|tegundir]] jurta eru þekktar. Þar af er langstærsti hlutinn, um 280.000 tegundir, [[fræplöntur]]. Jurtir ná yfir allt frá einfruma lífverum að risavöxnum [[tré|trjám]]. Þær framleiða stóran hluta af [[súrefni]]ssameindum jarðar, og sykrurnar sem þær búa til eru helsti orkugjafi [[vistkerfi|vistkerfa]]. Aðrar [[lífvera|lífverur]], þar á meðal [[dýr]], lifa á jurtum, ýmist með því að éta þær beint, eða með því að nærast á öðrum [[jurtaæta|jurtaætum]].

[[Maðurinn|Menn]] hagnýta plöntur með margvíslegum hætti. [[Korn]], [[ávöxtur|ávextir]] og [[grænmeti]] hafa verið mikilvægur hluti af fæðu manna í þúsundir ára. Í sumum tilvikum hafa menn þróað [[ræktunarafbrigði]] af tilteknum [[matjurt]]um, með [[valræktun]] yfir margar aldir. Jurtir eru mikilvæg uppspretta [[byggingarefni|byggingarefna]], sem skraut og [[skriffæri]]. Menn hafa auk þess nýtt margar jurtir [[lækningajurt|til lækninga]] og í [[lyf]]jagerð.<ref>{{cite journal|url=http://timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=3315794|title=Lækningajurtir og galdraplöntur|journal=Lesbók Morgunblaðsins|year=2000|author=Vilmundur Hansen|pages=4-5}}</ref><ref>{{cite journal|url=http://www.timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=2043992|title=Um ýmsar íslenskar lækningajurtir|journal=Heilbrigðistíðindi|year=1872|number=3-4|pages=30-32|author=Jón Hjaltalín}}</ref><ref>{{cite journal|url=http://timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=1182612|title=Grös voru notuð gegn hverskyns kvillum fyrr á tímum|journal=Vísir|year=1955|number=159|page=5|author=Ingólfur Davíðsson}}</ref> Jurtir eru meginrannsóknarefni [[grasafræði]], sem er undirgrein [[líffræði]].

== Skilgreiningar ==
Allar lífverur voru áður flokkaðar í tvo flokka: jurtir og [[dýr]]. Þessa flokkun má rekja til [[Aristóteles]]ar (384-322 f.Kr.) sem setti þá fram í [[líffræði Aristótelesar]].<ref>{{Cite book |last=Hull |first=David L. |url=https://books.google.com/books?id=ymrg0lMEYt0C&q=PA84 |title=Science as a Process: An Evolutionary Account of the Social and Conceptual Development of Science |publisher=[[University of Chicago Press]] |year=2010 |page=82 |isbn=9780226360492 }}</ref> Hann gerði greinarmun á lífverum sem hefðu „tilfinninganæma sál“ eða aðeins „vaxtarsál“ eins og plöntur.<ref>{{cite book |last=Leroi |first=Armand Marie |author-link=Armand Marie Leroi |title=The Lagoon: How Aristotle Invented Science |title-link=Aristotle's Lagoon |publisher=[[Bloomsbury Publishing]] |date=2014 |isbn=978-1-4088-3622-4 |pages=111–119}}</ref> [[Þeófrastos]] þróaði flokkunarfræði Aristótelesar áfram.<ref name="OxBib">{{Cite web |title=Taxonomy and Classification |url=https://www.oxfordbibliographies.com/display/document/obo-9780199941728/obo-9780199941728-0065.xml |access-date=2023-03-07 |website=obo }}</ref> Löngu síðar lagði [[Carl Linnaeus|Linnaeus]] (1707–1778) grunninn að [[vísindaleg flokkun|vísindalegri flokkun]] nútímans, en hélt í þessi tvö ríki: dýraríkið ''Animalia'' og jurtaríkið ''Vegetabilia''.<ref name="OxBib"/>

Þegar hugtakið ''Plantae'' er notað til að flokka lífverur á það oftast við um eina af þessum fjórum skilgreiningum:

{|class="wikitable"
|-
! Nafn
! Inntak
! Skilgreining
! Lýsing
|-
|[[Kímplöntur]] (''Embryophyta'')
|Plantae ''sensu strictissimo''
| Aðeins fjölfruma
|'''Jurtir í þrengstum skilningi''' telja [[soppmosar|soppmosa]], [[hornmosar|hornmosa]], [[baukmosar|baukmosa]] og [[æðplöntur]], auk forsögulegra jurta sem líkjast þessum flokkum (s.s. ''Metaphyta'' <small>Whittaker, 1969</small>,<ref name="ib.usp.br">{{cite journal |last1=Whittaker |first1=R. H. |year=1969 |title=New concepts of kingdoms or organisms |url=https://www.ib.usp.br/inter/0410113/downloads/Whittaker_1969.pdf |journal=[[Science (journal)|Science]] |volume=163 |issue=3863 |pages=150–160 |doi=10.1126/science.163.3863.150 |pmid=5762760 |bibcode=1969Sci...163..150W |citeseerx=10.1.1.403.5430 |access-date=4 November 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171117160137/https://www.ib.usp.br/inter/0410113/downloads/Whittaker_1969.pdf |archive-date=17 November 2017 |url-status=dead }}</ref> ''Plantae'' <small>[[Lynn Margulis|Margulis]], 1971</small><ref>{{cite journal |last=Margulis |first=Lynn |author-link=Lynn Margulis |year=1971 |title=Whittaker's five kingdoms of organisms: minor revisions suggested by considerations of the origin of mitosis |url=https://archive.org/details/sim_evolution_1971-03_25_1/page/242 |journal=[[Evolution (journal)|Evolution]] |volume=25 |issue=1 |pages=242–245 |doi=10.2307/2406516 |pmid=28562945 |jstor=2406516 }}</ref>).
|-
|[[Grænplöntur]] (''Viridiplantae'', ''Viridiphyta'', ''Chlorobionta'' eða ''Chloroplastida'')
|Plantae ''sensu stricto''
| Bæði einfruma og fjölfruma
|'''Jurtir í þröngum skilningi''' telja [[grænir þörungar|græna þörunga]] og landplöntur sem þróuðust út frá þeim, þar á meðal [[kransþörungar|kransþörunga]]. Innbyrðis skyldleiki þessara lífvera er enn til rannsóknar og nöfnin breytast ört. Greinin ''Viridiplantae'' nær yfir lífverur með [[beðmi]], [[blaðgræna|blaðgrænu]] ''a'' og ''b'', og [[plastíð]] með tveimur himnum sem geta ljóstillífað og geymt mjölva. Þessi skilgreining er notuð í þessari færslu (s.s. ''Plantae'' <small>[[Herbert Copeland|Copeland]], 1956</small><ref>{{cite book |last=Copeland |first=H. F. |year=1956 |title=The Classification of Lower Organisms |publisher=Pacific Books |page=6 |url=https://archive.org/details/classificationof00cope }}</ref>).
|-
|[[Fornblaðgrænungar]] (''Archaeplastida'', ''Plastida'' eða ''Primoplantae'')
|Plantae ''sensu lato''
| Bæði einfruma og fjölfruma
|'''Jurtir í víðum skilningi''', þar á meðal [[rauðþörungar]] (''Rhodophyta'') og [[bláþörungar]] (''Glaucophyta'') sem framleiða [[rauðþörungamjölvi|rauðþörungamjölva]] í [[utanfrumuefni]]. Þessi grein telur allar þær lífverur sem fengu [[grænukorn]] fyrir milljónum ára með því að gleypa blágeril (s.s. ''Plantae'' <small>Cavalier-Smith, 1981</small><ref>{{cite journal |last=Cavalier-Smith |first=Tom |author-link=Tom Cavalier-Smith |year=1981 |title=Eukaryote Kingdoms: Seven or Nine? |journal=[[BioSystems]] |volume=14 |issue=3–4|pages=461–481 |doi=10.1016/0303-2647(81)90050-2 |pmid=7337818|bibcode=1981BiSys..14..461C }}</ref>).
|-
|Eldri úreltar skilgreiningar
|Plantae ''sensu amplo''
| Bæði einfruma og fjölfruma
|'''Jurtir í víðustum skilningi''', þar á meðal óskyldir [[þörungar]], [[sveppir]] og [[bakteríur]], samkvæmt eldri úreltum skilgreiningum (s.s. ''Plantae'' eða ''Vegetabilia'' <small>Linnaeus 1751</small>,<ref>{{cite book |last=Linnaeus |first=Carl |author-link=Carl Linnaeus |date=1751 |url=https://books.google.com/books?id=D18OAAAAQAAJ&pg=PA37 |title=Philosophia botanica |location=Stockholm |language=Latin |publisher=Godofr. Kiesewetter |page=37 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160623232618/https://books.google.com/books?id=D18OAAAAQAAJ&pg=PA37 |archive-date=23 June 2016 |url-status=live |edition=1st }}</ref> ''Plantae'' <small>Haeckel 1866</small>,<ref>{{cite book |last=Haeckel |first=Ernst |author-link=Ernst Haeckel |year=1866 |title=Generale Morphologie der Organismen |publisher=Verlag von Georg Reimer |location=Berlin |at=vol. 1: i–xxxii, 1–574, plates I–II; vol. 2: i–clx, 1–462, plates I–VIII }}</ref> ''Metaphyta'' <small>Haeckel, 1894</small>,<ref>{{cite book |last=Haeckel |first=Ernst |author-link=Ernst Haeckel |date=1894 |url=https://archive.org/details/systematischephy01haec |title=Die systematische Phylogenie }}</ref> Plantae <small>Whittaker, 1969</small><ref name="ib.usp.br" />).
|}

== Þróun ==
=== Fjölbreytni ===
[[File:Cosmarium201512081550.JPG|thumb|upright|Skrautþörungurinn ''[[Cosmarium botrytis]]'' er einfruma.]]
[[File:US 199 Redwood Highway.jpg|thumb|upright|Strandrauðviðurinn ''[[Sequoia sempervirens]]'' verður allt að 120 metrar á hæð.]]
Um 382.000 [[tegund (líffræði)|jurtategundir]] eru viðurkenndar.<ref name=WFO/> Mikill meirihluti þeirra, um 283.000 tegundir, eru [[fræplöntur]].<ref name="IUCNdata">{{cite web |title=Numbers of threatened species by major groups of organisms (1996–2010) |publisher=International Union for Conservation of Nature |date=11 March 2010 |url=https://www.iucnredlist.org/documents/summarystatistics/2010_1RL_Stats_Table_1.pdf |access-date=27 April 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110721034312/https://www.iucnredlist.org/documents/summarystatistics/2010_1RL_Stats_Table_1.pdf |archive-date= 21 July 2011 |url-status= live }}</ref> Í töflunni er helstu fylkingum grænna jurta raðað eftir áætluðum fjölda tegunda. Um 85-90% af öllum jurtum eru blómstrandi jurtir (dulfrævingar). Nokkur verkefni hafa reynt að safna færslum um allar þekktar jurtategundir í gagnagrunn, eins og [[World Flora Online]].<ref name=WFO>{{cite web|work=The World Flora Online|title=An Online Flora of All Known Plants |url=http://worldfloraonline.org/|access-date=25 March 2020}}</ref><ref>{{Cite web |date=2016-05-12 |title=How many plant species are there in the world? Scientists now have an answer |url=https://news.mongabay.com/2016/05/many-plants-world-scientists-may-now-answer/ |access-date=2022-05-28 |website=Mongabay Environmental News |archive-date=23 March 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220323202847/https://news.mongabay.com/2016/05/many-plants-world-scientists-may-now-answer/ |url-status=live }}</ref>

Minnstu jurtir heims eru [[einfruma lífvera|einfruma lífverur]] eins og [[skrautþörungar]] (frá 10 μm í þvermál) og ''[[picozoa]]''-þörungar (innan við 3 μm í þvermál),<ref>{{cite book |last1=Hall |first1=John D.|last2=McCourt |first2=Richard M. |chapter=Chapter 9. Conjugating Green Algae Including Desmids |editor-first1=John D. |editor-last1=Wehr |editor-first2=Robert G. |editor-last2=Sheath |editor-first3=John Patrick |editor-last3=Kociolek |date=2014 |edition=2 |title=Freshwater Algae of North America: Ecology and Classification |publisher=[[Elsevier]] |isbn=978-0-12-385876-4 }}</ref><ref name="Seenivasan Sausen Medlin Melkonian 2013 p=e59565">{{cite journal |last1=Seenivasan |first1=Ramkumar |last2=Sausen |first2=Nicole |last3=Medlin |first3=Linda K. |last4=Melkonian |first4=Michael |title=Picomonas judraskeda Gen. Et Sp. Nov.: The First Identified Member of the Picozoa Phylum Nov., a Widespread Group of Picoeukaryotes, Formerly Known as 'Picobiliphytes' |journal=[[PLOS One|PLOS ONE]] |volume=8 |issue=3 |date=26 March 2013 |doi=10.1371/journal.pone.0059565 |page=e59565|pmid=23555709 |pmc=3608682 |bibcode=2013PLoSO...859565S |doi-access=free }}</ref> og þær stærstu eru risavaxin [[tré]], eins og [[rauðviður]] (''[[Sequoia sempervirens]]'') sem verður allt að 120 metrar á hæð, og  [[tröllagúmviður]] (''[[Eucalyptus regnans]]'') sem verður allt að 100 metrar.<ref>{{cite web |url=http://www.conifers.org/cu/Sequoia.php |title=Sequoia sempervirens |work=The Gymnosperm Database |editor=Earle, Christopher J. |date=2017 |access-date=2017-09-15 |archive-date=2016-04-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160401041103/http://www.conifers.org/cu/Sequoia.php |url-status=live }}</ref>

{|class="wikitable sortable" 
|+'''Helstu fylkingar núlifandi grænna jurta eftir fjölda tegunda'''
|-
! Óformlegur flokkur
! Fylkingarnafn
! Almennt nafn
! Fjöldi lýstra núlifandi tegunda
|-
|rowspan="2"  style=vertical-align:top;"|[[Grænir þörungar]]
|[[Chlorophyta]]
|style="text-align:left;"|[[Grænþörungar]]
|style="text-align:right;"|3800–4300 <ref>{{Cite book |last1=Van den Hoek |first1=C. |title=Algae: An Introduction to Phycology' |url=https://archive.org/details/algaeintroductio0000hoek |last2=Mann |first2=D.G. |last3=Jahns |first3=H.M. |publisher=[[Cambridge University Press]]|year=1995 |isbn=0-521-30419-9 |location=Cambridge |pages=[https://archive.org/details/algaeintroductio0000hoek/page/343 343], 350, 392, 413, 425, 439, & 448}}</ref><ref name=AlgaeBase_Chlorophyta>{{Citation |last1=Guiry |first1=M.D. |last2=Guiry |first2=G.M. |year=2011 |title=AlgaeBase : Chlorophyta |publisher=[[National University of Ireland, Galway]] |url=https://www.algaebase.org/browse/taxonomy/?searching=true&gettaxon=Chlorophyta |access-date=2011-07-26 |name-list-style=amp |archive-url=https://web.archive.org/web/20190913110003/https://www.algaebase.org/browse/taxonomy/?id=97241&-session=abv4:AC1F1E78164b71ADB2VYE18555D5 |archive-date=13 September 2019 |url-status=live }}</ref>
|-
|[[Charophyta]]
|style="text-align:left;"|[[Kransþörungar]]
|style="text-align:right;"|2800–6000 <ref name=AlgaeBase_Charophyta>{{Citation |last1=Guiry |first1=M.D. |last2=Guiry |first2=G.M. |year=2011 |title=AlgaeBase : Charophyta |publisher=World-wide electronic publication, National University of Ireland, Galway |url=https://www.algaebase.org/browse/taxonomy/?searching=true&gettaxon=Charophyta |access-date=2011-07-26 |name-list-style=amp |archive-url=https://web.archive.org/web/20190913110015/https://www.algaebase.org/browse/taxonomy/?searching=true&gettaxon=Charophyta |archive-date=13 September 2019 |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite book |last1=Van den Hoek |first1=C. |title=Algae: An Introduction to Phycology |url=https://archive.org/details/algaeintroductio0000hoek |last2=Mann |first2=D.G. |last3=Jahns |first3=H.M |publisher=[[Cambridge University Press]]|year=1995 |isbn=0-521-30419-9 |location=Cambridge |pages=[https://archive.org/details/algaeintroductio0000hoek/page/457 457], 463, & 476}}</ref>
|-
|rowspan="3"  style=vertical-align:top;"|[[Bryophytes]]<br />(mosar)
|[[Marchantiophyta]]
|style="text-align:left;"|[[Soppmosar]]
|style="text-align:right;"|6000–8000 <ref>{{Cite book |last1=Crandall-Stotler |first1=Barbara |title=Bryophyte Biology |last2=Stotler |first2=Raymond E. |publisher=[[Cambridge University Press]]|year=2000 |isbn=0-521-66097-1 |editor-last=Shaw |editor-first=A. Jonathan |location=Cambridge |page=21 |chapter=Morphology and classification of the Marchantiophyta |editor-last2=Goffinet |editor-first2=Bernard}}</ref>
|-
|[[Anthocerotophyta]]
|style="text-align:left;"|[[Hornmosar]]
|style="text-align:right;"|100–200 <ref>{{Cite book |last=Schuster |first=Rudolf M. |title=The Hepaticae and Anthocerotae of North America |publisher=[[Field Museum of Natural History]] |year=1992 |isbn=0-914868-21-7 |volume=VI |location=Chicago |pages=712–713}}</ref>
|-
|[[Bryophyta]]
|style="text-align:left;"|[[Baukmosar]]
|style="text-align:right;"|12000 <ref name="Goffinet & Buck 2004">{{cite journal |last=Goffinet |first=Bernard |author2=William R. Buck |year=2004 |title=Systematics of the Bryophyta (Mosses): From molecules to a revised classification |journal=[[Monographs in Systematic Botany]] |volume=98 |pages=205–239 }}</ref>
|-
|rowspan="2"  style="vertical-align:top;"|[[Pteridophyta]]<br />(byrkningar)
|[[Lycopodiophyta]]
|style="text-align:left;"|[[Jafnar]]
|style="text-align:right;"|1200 <ref name="Raven 2005">{{cite book |last1=Raven |first1=Peter H. |first2=Ray F. |last2=Evert |first3=Susan E. |last3=Eichhorn |year=2005 |title=Biology of Plants |url=https://archive.org/details/biologyofplants00rave_0 |url-access=registration |edition=7th |location=New York |publisher=[[W. H. Freeman and Company]] |isbn=978-0-7167-1007-3 }}</ref>
|-
|[[Polypodiophyta]]
|style="text-align:left;"|[[Burknar]]
|style="text-align:right;"|11000 <ref name="Raven 2005" />
|-
|rowspan="5"  style=vertical-align:top;"|[[Spermatophyta]]<br />(fræplöntur)
|[[Cycadophyta]]
|style="text-align:left;"|[[Köngulpálmar]]
|style="text-align:right;"|160 <ref>{{cite book |last1=Gifford |first1=Ernest M. |first2=Adriance S. |last2=Foster |year=1988 |title=Morphology and Evolution of Vascular Plants |edition=3rd |page=358 |location=New York |publisher=[[W. H. Freeman and Company]] |isbn=978-0-7167-1946-5 }}</ref>
|-
|[[Ginkgophyta]]
|style="text-align:left;"|[[Musteristré]]
|style="text-align:right;"|1 <ref>{{cite book |last1=Taylor |first1=Thomas N. |first2=Edith L. |last2=Taylor |year=1993 |title=The Biology and Evolution of Fossil Plants |page=636 |location=New Jersey |publisher=[[Prentice Hall]] |isbn=978-0-13-651589-0 }}</ref>
|-
|[[Pinophyta]]
|style="text-align:left;"|[[Barrtré]]
|style="text-align:right;"|630 <ref name="Raven 2005" />
|-
|[[Gnetophyta]]
|style="text-align:left;"|[[Gnetuviðir]]
|style="text-align:right;"|70 <ref name="Raven 2005" />
|-
|[[Angiospermae]]
|style="text-align:left;"|[[Dulfrævingar]]
|style="text-align:right;"|258650 <ref>International Union for Conservation of Nature and Natural Resources, 2006. ''[https://www.iucnredlist.org/ IUCN Red List of Threatened Species:Summary Statistics] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140627094911/https://www.iucnredlist.org/ |date=27 June 2014 }}''</ref>
|}

[[Alþjóðlegt nafnakerfi þörunga, sveppa og plantna]]<ref>{{Cite web |title=International Code of Nomenclature for algae, fungi, and plants |url=https://www.iapt-taxon.org/nomen/main.php |access-date=2023-03-04 |website=www.iapt-taxon.org }}</ref> og [[Alþjóðlegt nafnakerfi ræktaðra plantna]]<ref>{{Cite book |last=Gledhill |first=D. |url=https://books.google.com/books?id=NJ6PyhVuecwC&dq=international+code+of+nomenclature+for+cultivated+plants&pg=PA26 |title=The Names of Plants |publisher=[[Cambridge University Press]] |year=2008 |pages=26 |isbn=978-0-5218-6645-3 }}</ref> halda utanum nafngiftir plantna.

=== Skyldleikatré ===
Árið 2019 var stungið upp á eftirfarandi [[skyldleikatré]] út frá greiningu á [[erfðamengi]] og [[umritunarmengi]] úr 1.153 jurtategundum.<ref name="1000plants">{{cite journal |last1=Leebens-Mack |first1=M. |last2=Barker |first2=M. |last3=Carpenter |first3=E. |author4-link=Michael Deyholos |last4=Deyholos |first4=M. K. |last5=Gitzendammer |first5=M. A. |last6=Graham |first6=S.W. |last7=Grosse |first7=I. |last8=Li |first8=Zheng |display-authors=3 |title=One thousand plant transcriptomes and the phylogenomics of green plants |journal=[[Nature (journal)|Nature]] |volume=574 |issue=7780 |year=2019 |pages=679–685 |doi=10.1038/s41586-019-1693-2 |pmid=31645766 |pmc=6872490 |doi-access=free }}</ref> Staðsetning þörungahópa byggist á erfðamengi úr ættunum ''[[Mesostigmatophyceae]]'' og ''[[Chlorokybophyceae]]'' sem hafa verið raðgreind. Bæði ''chlorophyta'' og ''streptophyta'' þörungar eru taldir [[samstofna (erfðafræði)|samstofna]] í þessari greiningu, þar sem landplöntur þróuðust frá þessum hópum.<ref name="MvirideGenome1">{{cite journal |last1=Liang |first1=Zhe |display-authors=etal |title=Mesostigma viride Genome and Transcriptome Provide Insights into the Origin and Evolution of Streptophyta |journal=[[Advanced Science]] |volume=7 |issue=1 |year=2019 |pages=1901850 |doi=10.1002/advs.201901850 |pmid=31921561 |pmc=6947507 |doi-access=free }}</ref><ref name="Mv_and_Ca_Genomes">{{cite journal |last1=Wang |first1=Sibo |display-authors=etal |title=Genomes of early-diverging streptophyte algae shed light on plant terrestrialization |journal=Nature Plants |volume=6 |issue=2 |year=2020 |pages=95–106 |doi=10.1038/s41477-019-0560-3 |pmid=31844283 |pmc=7027972 |doi-access=free }}</ref> Flokkun mosa er bæði samhljóða Puttick ''et al.'' 2018,<ref name="Puttick2018">{{cite journal |last1=Puttick |first1=Mark |display-authors=etal |title=The Interrelationships of Land Plants and the Nature of the Ancestral Embryophyte |journal=[[Current Biology]] |volume=28 |issue=5 |year=2018 |pages=733–745 |doi=10.1016/j.cub.2018.01.063 |pmid=29456145|doi-access=free |hdl=10400.1/11601 |hdl-access=free }}</ref> og þróunarferlum sem byggja á raðgreiningu á erfðamengi hornmosa.<ref name="HornwortGenome1">{{cite journal |last1=Zhang |first1=Jian |display-authors=etal |title=The hornwort genome and early land plant evolution |journal=Nature Plants |volume=6 |issue=2 |year=2020 |pages=107–118 |doi=10.1038/s41477-019-0588-4|pmid=32042158 |pmc=7027989 |doi-access=free }}</ref><ref name="HornwortGenome2">{{cite journal |last1=Li |first1=Fay Wei |display-authors=etal |title=Anthoceros genomes illuminate the origin of land plants and the unique biology of hornworts |journal=Nature Plants |volume=6 |issue=3 |year=2020 |pages=259–272 |doi=10.1038/s41477-020-0618-2|pmid=32170292 |pmc=8075897 |doi-access=free }}</ref>

{{clade|style=font-size:90%;line-height:80%;
|label1=[[Fornblaðgrænungar]]
|1={{clade
  |1=[[Rauðþörungar]] [[File:Chondrus crispus - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-034 (single).jpg|50px]]
  |2={{clade
    |1=[[Bláþörungar]] [[File:Glaucocystis nostochinearum.jpg|50px]]
    |label2=[[Grænplöntur]] 
    |2={{clade
      |1=[[Grænþörungar]] [[File:Volvox sp.png|50px]]
      |2={{clade
        |1=''[[Prasinococcales]]''
        |2=&nbsp; |state2=none |style2=font-size:50%;line-height:50%; <!-- spacer -->
        |3={{clade
          |1= {{clade
            |1=''[[Mesostigmatophyceae]]''
            |2={{clade
              |1=''[[Chlorokybophyceae]]''
              |2=[[Spíraldjásn]] [[File:Spirotaenia condensata.jpg|30px]]
               }}
             }} 
          |2={{clade
            |1=''[[Klebsormidiales]]'' [[File:Klebsormidium bilatum Belgium (14759117646).jpg|50px]]
            |2={{clade
              |1=[[Kransnál]] [[File:CharaGlobularis.jpg|40px]]
              |2={{clade
                |1=''[[Coleochaetales]]''
                |2={{clade
                  |label1=[[Okþörungar]] 
                  |1=[[File:The freshwater alga Spirogyra.jpg|50px]]
                  |label2=[[Kímplöntur]] 
                  |2={{clade
                    |1={{clade
                      |label1=[[Mosar]]
                      |1={{clade
                        |1=[[Hornmosar]] [[File:Phaeoceros laevis 48205337 (white background).jpg|40px]]
                        |2={{clade
                          |1=[[Soppmosar]] [[File:Conocephalum conicum (e, 144739-474742) 1022.jpg|50px]]
                          |2=[[Baukmosar]] [[File:WWB-0265-127-Polytrichum formosum.png|20px]]
                        }}
                      }}
                    }}
                    |2={{clade
                      |1=[[Jafnar]] [[File:Lycopodium clavatum - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-219 (extracted).jpg|50px]]
                      |2={{clade
                        |label1=[[Burknar]]
                        |1=[[File:California Arena Point fern.jpg|50px]]
                        |label2=[[Fræplöntur]] 
                        |2={{clade
                          |1=[[Berfrævingar]] [[File:PIH 1830 Scots Pine (Pinus sylvestris) graft clone collection in Röykkä Finland.jpg|40px]]
                          |2=[[Dulfrævingar]] [[File:160 Ranunculus repens.jpg|50px]]
                          }}
                        }}
                      }}
                    }}
                  }}
                }}
              }}
            }}
          }}
        }}
      }}
    }}
  }}
}}

== Lífeðlisfræði ==
=== Plöntufrumur ===
{{aðalgrein|Plöntufruma}}
[[Mynd:Plant_cell_structure_Icelandic_text.png|thumb|right|Skýringarmynd sem sýnir helstu frumulíffæri plöntufrumu.]]
Plöntufrumur hafa ýmis sérkenni sem aðrir [[heilkjörnungar]] hafa ekki. Þær hafa vatnsfyllta [[safabóla|safabólu]] í miðri frumunni, [[grænukorn]] og sterkan en sveigjanlegan [[frumuveggur|frumuvegg]] sem umlykur [[frumuhimna|frumuhimnuna]]. Grænukornin voru eitt sinn [[samlífi]] frumu óljóstillífandi lífveru og [[blágerlar|blágerils]]. Frumuveggurinn er að mestu úr [[beðmi]] og gerir það að verkum að fruman getur belgst út af vatni, án þess að springa. Safabólan gerir frumunni kleift að breyta um stærð, þrátt fyrir sama magn [[umfrymi]]s.<ref>{{cite web |title=Plant Cells, Chloroplasts, and Cell Walls |url=https://www.nature.com/scitable/topicpage/plant-cells-chloroplasts-and-cell-walls-14053956/ |website=Scitable by Nature Education |access-date=7 March 2023}}</ref>

=== Bygging ===
{{aðalgrein|Plöntulíffæri}}
[[Mynd:Plant_Anatomy.svg|thumb|right|Líffærafræði fræplantna: (1) [[Sproti|sprotakerfi]], (2) [[rót (plöntur)|rótarkerfi]], (3) [[kímstöngull]], (4) [[brumknappur]], (5) [[lauf]]blað, (6) [[stöngulliður]], (7) [[brum]], (8) [[blaðstilkur]], (9) stilkur, (10) [[stöngulliðamót]], (11) [[stólparót]], (12) [[rótarhár]], (13) rótarendi, (14) [[rótarbjörg]]. ]]
Flestar jurtir eru [[fjölfrumungur|fjölfrumungar]] sem mynda [[frumusérhæfing|sérhæfða]] vefi, eins og [[æðvefur|æðvefi]], [[viðarvefur|viðarvefi]] og [[sáldvefur|sáldvefi]] í [[lauf]]i og [[stöngull|stönglum]]. Plöntur mynda líka sérhæfð [[líffæri]], eins og [[rót (plöntur)|rætur]] til að draga upp vatn og steinefni, stöngla til að styðja plöntunar og flytja vatn og [[plöntuefni]], lauf sem sjá um [[ljóstillífun]], og [[blóm]] fyrir [[æxlun]].

=== Ljóstillífun ===
Jurtir [[ljóstillífun|ljóstillífa]] næringarríkar sameindir ([[sykra|sykrur]]) með orku sem þær fá úr [[ljós]]i. Plöntufrumur innihalda [[blaðgræna|blaðgrænu]] í grænukornum, grænt litarefni sem safnar í sig ljósorku. Efnahvarfinu er lýst með formúlunni:<ref>{{cite web |last=Newton |first=John |title=What Is the Photosynthesis Equation? |url=https://sciencing.com/photosynthesis-equation-6962557.html |website=Sciencing |access-date=7 March 2023}}</ref>

:<chem>6CO2{} + 6H2O{} ->[\text{ljós}] C6H12O6{} + 6O2{}</chem>

Þetta efnahvarf leysir [[súrefni]] út í andrúmsloftið. Grænar plöntur, ásamt grænþörungum og blágerlum, framleiða stóran hluta af súrefni heimsins.<ref name="Reinhard Planavsky Olson Lyons 2016">{{cite journal |last1=Reinhard |first1=Christopher T. |last2=Planavsky |first2=Noah J. |last3=Olson |first3=Stephanie L. |last4=Lyons |first4=Timothy W. |last5=Erwin |first5=Douglas H. |display-authors=3 |title=Earth's oxygen cycle and the evolution of animal life |journal=[[Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America|Proceedings of the National Academy of Sciences]] |volume=113 |issue=32 |date=25 July 2016 |doi=10.1073/pnas.1521544113 |pages=8933–8938|pmid=27457943 |pmc=4987840 |bibcode=2016PNAS..113.8933R |doi-access=free }}</ref><ref name=behrenfeld>{{cite journal |last1=Field |first1=C. B. |last2=Behrenfeld |first2=M. J. |last3=Randerson |first3=J. T. |author4=Falkowski, P. |year=1998 |title=Primary production of the biosphere: Integrating terrestrial and oceanic components |journal=[[Science (journal)|Science]] |volume=281 |pages=237–240 |doi=10.1126/science.281.5374.237 |pmid=9657713 |issue=5374 |bibcode=1998Sci...281..237F |url=https://www.escholarship.org/uc/item/9gm7074q |access-date=10 September 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180925215921/https://escholarship.org/uc/item/9gm7074q |archive-date=25 September 2018 |url-status=live }}</ref><ref name="Tivy 2014">{{cite book |last=Tivy |first=Joy |title=Biogeography: A Study of Plants in the Ecosphere |date=2014 |isbn=978-1-317-89723-1 |oclc=1108871710 |pages=31, 108–110|publisher=Routledge }}</ref>

Plöntur sem hafa þróað með sér sníkjulífi geta misst þau gen sem eru undirstaða ljóstillífunar og framleiðslu á blaðgrænu.<ref name="Qu-etal-2019">{{cite journal|first1=Xiao-Jian |last1=Qu |first2=Shou-Jin |last2=Fan |first3=Susann |last3=Wicke |first4=Ting-Shuang |last4=Yi |title=Plastome reduction in the only parasitic gymnosperm ''Parasitaxus'' is due to losses of photosynthesis but not housekeeping genes and apparently involves the secondary gain of a large inverted repeat |journal=Genome Biology and Evolution |volume=11 |issue=10 |date=2019 |pages=2789–2796 |doi=10.1093/gbe/evz187 |pmid=31504501 |pmc=6786476 }}</ref>

== Tilvísanir ==
{{reflist}}

{{Stubbur|líffræði}}
[[Flokkur:Plöntur| ]]